Վանա լիճը, Վասպուրականի մարզը, Վան քաղաքը, ինչպես նաև Աղթամար կղզին առանձնահատուկ տեղ ունեն հայ ժողովրդի պատմության մեջ: Աղթամար կղզին Գագիկ Արծրունու օրոք` X դարում, հասել է իր ծաղկման գագաթնակետին: Կղզում կառուցված Գագիկ Արծրունու պալատը և Սբ. Խաչ տաճարը դարձան կղզու շինարարության պսակը: Այդ երկուսից կանգուն է միայն Սբ.Խաչ տաճարը, որը հայ ժողովրդի նյութական մշակույթի աննման հուշարձանն է:
Աղթամար կղզին հայոց ազգային պատմության ու մշակույթի փառքն է եղել: Այս նշանավոր կղզին Գագիկ Արծրունի թագավորի օրոք` X դարում, շենացավ ու պայծառացավ, իսկ նրա լուսապսակը Սբ. Խաչ տաճարը դարձավ: Արծրունիները իրենց մայրաքաղաքը հիմնեցին Աղթամար կղզում:
Սբ. Խաչ տաճարը հայկական ճարտարապետության գլուխգործոցներից է: Սբ. Խաչ տաճարը կառուցել է հանճարեղ ճարտարապետ Մանվելը` 915-921թթ-ի ընթացքում: Ժամանակին Սբ. Խաչին կից կային կաթողիկոսարան, միաբանության և ուխտավորների համար հատուկ շենքեր: Տաճարի երկարությունը 17մ.է, լայնությունը 14մ., բարձրությունը գմբեթով 24մ.: Տաճարի պատերը դրսից շրջառում են արաբական տիրապետության դեմ հայ ժողովրդի մղած ազատագրական պայքարը, Քրիստոնեությունը, Արծրունյաց տոհմի մեծերին ու նրանց քաջությունները:
Ստորին գոտին որմնախարիսխից հաշված վեցերորդ շարքի վրա ներկայացնում է ոճավորված տերևներով ալիքաձև զարդերի նեղ ժապավեն: Երկրորդ գոտին 7-9 շարքերի քարերի վրա հին և նոր կտակարանների, մասամբ էլ աշխարհիկ սյուժեներով մեծադիր հարթաքանդակների շարք է: Գոտու սյուժեները բազմազան են: Հին կտակարանների թեմաներից Հովհաննի ծով նետվելն ու հրաշքով ազատվելը, Դավիթն ու Գողիաթը, Սամսոնը, Ադամն ու Եվան: Սբ. Խաչ եկեղեցին հարուստ է կենդանական քանդակներով, որը խորհրդանշում է որսորդությունը: Ամբողջ հասակով ներկայացված են Արծրունյաց տոհմի 4 հերոս նախնիները իրենց տոհմանշաններով, զինանշաններով, պահպանիչ խորհրդանիշերով:
Այսպիսին է միջնադարյան հայ ճարտարապետության գոհարներից մեկը` Աղթամարի Սբ. Խաչ տաճարը, որը մնում է որպես լուռ վկա հայ ժողովրդի պատմական անցյալի: