Ջուղա (Ջուլֆա)

Պատմական Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքը հին Հայաստանի նշանավոր բնակատեղերից է և գոյատևել է մինչև 1848 թ.։ Հին աշխարհի նշանավոր առևտրական ու ռազմական տարանցիկ ճանապարհներից մեկի կարևոր հանգուցակետում հիմնված քաղաքով անցնում էին Հեռավոր արևելքից դեպի Միջերկրականի ափերը ձգվող երթուղիները, այնուհետև հիշատակվում է VII դարում՝ Հայաստան ներխուժած արաբական արշավանքների դեպքերի արձանագրման առթիվ։
962 թ. Խրամ քաղաքի ավերումից հետո Ջուղա են տեղափոխել ս. Կարապետի մասունքները։ Ջուղան իր նշանավոր Ամենափրկիչ վանքով հիշվում է նաև Խաչիկ կաթողիկոսի՝ 976 թ. Աշոտ թագավորի կողմից Դարաշամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքին կալվածքներ ընծայելու փաստը հաստատող վավերագրում: Այն հիշատակվում է նաև Սարգիս կաթողիկոսի՝ Սյունաց վիճակին ուղղած 1010 թ. շրջաբերական նամակում և այլ աղբյուրներում։ Ջուղան այնուհետև բազմիցս հիշատակվում է XIII-XVIII դարերի մի շարք պատմիչների աշխատություններում, ուղեգրություններում և զանազան այլ ձեռագրերում:
XVII դ. սկզբի թուրք-պարսկական պատերազմի տարիներին պարսից շահ Աբաս I-ը, անցնելով հարձակման, 1603 թ. Թուրքիայից գրավում է Նախիջևանի գավառը, իսկ հետո նաև Երևանը։ Ջուղայի համար հատուկ ծրագիր մշակած շահը երեք օր իջևանում է Զուղայում և վայելում մեծահարուստ խոջաների առատաձեռն հյուրասիրությունը։
Երևանի գրավումից հետո թուրքական բանակը 1604 թ. վերջերին, ժամանակավոր դադարից հետո, ձեռնամուխ եղավ նոր հակահարձակման։ Շահ Աբասը, զգալով հակառակորդի գերակշռող ուժի առկայությունը, որոշում է նահանջել դեպի իր երկիրը։ Սակայն այս նահանջը նման չէր ռազմական բանակների նահանջին։ Նահանջի ճանապարհին առանձնահատուկ ուշադրությամբ է կատարվում Ջուղայի բռնագաղթը, որին շահը դեռևս իր թագավորության սկզբից մեծ տեղ էր տալիս և ամեն կերպ ձգտում Ջուղայի իշխաններին ու առևտրականներին իր կողմը գրավել, նրա առևտրական կապիտալը պարսից թագավորության սեփականությունը դարձնել։ Հանկարծակիի եկած և շրջապատման օղակի մեջ առնված տագնապահար ջուղայեցիները ճարահատյալ թողնում են իրենց հայրենի քաղաքը և հաստատվում Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահանից ոչ հեռու` հիմնադրելով Նոր Ջուղան։