Վան քաղաքը հիմնադրվել է Ք.ա. IX դարում Վանի Սարդուրի թագավորի կողմից։ Հնագույն այդ շրջանում այն կոչվում էր Տուշպա։ Վանը կոչվել է նաև Շամիրամակերտ կամ Շամիրամաշեն՝ Ասորեստանի կիսավանդական Շամիրամ թագուհու անունով։ ։ Քաղաքի կեսը թաղված է այգիների մեջ, այդ թաղամասը մինչև օրս հայտնի է Այգեստան անունով։ Կենտրոնական մասում վեր է խոյանում մի լեռնաճյուղ-ժայռ, որի վրա զետեղված է եղել ուրարտական միջնաբերդը։ Քաղաքից դեպի արևելք, ոչ հեռու բարձրանում է Վարագա լեռն իր համանուն երկու վանքով:
Վանը աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկն է և գոյություն ունի մինչև օրս։ Վանը բուռն զարգացման ժամանակաշրջան է ապրում IX — XIII դարերում: Ըստ համեմատաբար արժանահավատ աղբյուրների, Վանը 1805—1806 թվականներին ունեցել է 15 — 20 հազար բնակիչ, մեծ մասը հայեր, 1890-ական թվականներին նրա բնակչության թիվը հասնում էր 40 հազար մարդու, որից 25 հազարը հայեր էին։ Գրեթե նույնքան բնակիչ ուներ նաև 1915թ. մեծ եղեռնի նախօրյակին։
XIX դարում և ХХ-ի սկզբներին Վանը հայկական մշակույթի նշանակալի կենտրոն էր: Այստեղ գործում էին տարբեր կարգի 10 վարժարաններ մոտ 1700 աշակերտներով։ Դրանցից համեմատաբար խոշոր և հայտնի էին Փորթուգալյան կենտրոնական վարժարանը և ս. Ղուկասյան ու Երեմյան կրթարանները: 1880-ական թվականներին Վան-Վասպուրականը հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի ամենանշանավոր կենտրոններից էր, շնորհիվ այնտեղ իրենց գործունեությունը ծավալած <<երեք նշանավոր Մկրտիչների>>՝ <<Արմենիա>> թերթի խմբագիր Մկրտիչ փորթուգալյանի, Արմենական կուսակցության հիմնադիր Մկրտիչ Ավետիսյանի և Մկրտիչ Խրիմյանի (1890 թ.-ից Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցի):
XX դարի սկզբին Վանն ունեցել է 5500 տուն, որից 3000-ը՝ հայկական։ Քաղաքը բաժանված էր երկու մասի, որոնցից մեկը պարսպապատ բուն քաղաքն էր և կոչվում էր Քաղաքամեջ, իսկ մյուսը դրանից արևելք գտնվող Այգեստանն էր` փռված ընդարձակ տարածության վրա։
Բարձր լեռան լանջին գտնվում են Չարխի ֆալակը և Մհերի դուռը: Դրանցից առաջինը լեռան գագաթից մինչև նրա խորքերն իջնող անցք է, որն ըստ ավանդության տանում է դեպի Բախտի անիվը (Չարխի ֆալակը): Միևնույն ժայռի երկարաձիգ շարունակության վրա, արևմտյան կողմում, քարի ճակատը տաշված է շրջանակի մեջ առնված քառանկյունի մուտքի ձևով: Ժողովուրդն այն անվանել է Մհերի դուռ: Խուլ մուտքի ամբողջ մակերեսը ծածկված է բևեռագրերով, որոնք պաշտամունքային բովանդակություն ունեն: Նրանում սահմանված են Վանի թագավորության տարբեր աստվածներին ու աստվածուհիներին զոհաբերվելիք եզների ու ոչխարների քանակը:
Վանում է գտնվում Ագռավի կամ Ակրփու քար կոչվող ժայռը, որը ըստ ավանդության, կապված է Սասունցի Դավիթ դյուցազներգության հետ: Փոքր Մհերը, իր հոր` դյուցազուն Դավթի անեծքի պատճառով փակվել է այդ ժայռ-քարանձավի մեջ: Տարին մեկ անգամ բացվում են ժայռի դռները, երկնքից իջնող մանանայով սնվում են Մհերն ու իր ձին, այնուհետև նորից փակվում են ժայռի դռները: Ըստ ավանդության, Մհերը իր ձիու հետ այդտեղ պետք է մնան այնքան ժամանակ, մինչև որ աշխարհում թագավորի մարդասիրությունը, արդարությունը, ազնվությունը, խաղաղությունը և գաղափարական կյանքը:
Ներքին Վարագի վրա գտնվում է Սբ. Նշանի անվան Վարագա վանքը, որը կոչվում է նաև Մենաստան Վարագա Սբ. Խաչի: Սա Վասպուրական աշխարհի պաշտելի սրբավայրերից մեկն է: Գտնվում է Վարագա լեռան հարավային ստորոտում, Վանից արևելք, մոտ վեց կմ. հեռավորության վրա:
Վարագավանքը հիմնվել է 10-րդ դարի վերջերին: 1860-ական թվականներին այս վանքը նշանավոր դարձավ Խրիմյան Հայրիկի օրոք, որը այստեղ բացեց գիշերօթիկ ժառանգավորած դպրոց, հիմնեց տպարան և հրատարակեց ՙԱրծիվ Վասպուրականի՚ ամսագիրը:
Վարագա վանքի Սբ Խաչը մի հոյակապ տաճար է: Թուրքերը կոչել են ՙԵդդի Քիլիսե՚, այսինքն` Յոթ տաճար, որովհետև Ս.Խաչ վանքի շրջակայքում եղել են նաև վեց այլ տաճարներ զանազան անուններով:
Առասպելի համաձայն` վանքը կառուցվել է Վասպուրականի թագավոր Սենեքերիմի օրոք (1003-1021 թթ.), սակայն այստեղ դրանից առաջ ևս եղել են կրոնական կառույցներ: Համաձայն առասպելի` III դարի վերջերին Սուրբ Գայանեն և Հռիփսիմեն Հայաստանով անցնելիս Հիսուսի խաչի մասունքը բերել են Վան: Հայտնի է, որ Սուրբ Գայանեի և Հռիփոիմեի՝ Վասպուրականից հեռանալուց հետո այս մասունքը մինչև VII դար կորած է համարվել: Այն Վարագա լեռան վրա գտնել է մի վանական և բերել է Վարագավանք: Սենեքերիմ արքան, իր թագավորության ամենասուրբ մասունքը պահպանելու համար, գոյություն ունեցող համալիրը ընդարձակել և վանք է կառուցել:
Վանքի եկեղեցիները`
1.Սուրբ Սոֆիա եկեղեցի 2.Սուրբ Հովհաննես եկեղցի 3.Տիրամոր եկեղեցի 4.Սուրբ Գևորգ ժամատուն 5.Սուրբ Սեալ մատուռ 6.Սուրբ Խաչ եկեղեցի 7.Սուրբ Սիոն եկեղեցի Տես նաեւ...
Վանա լիճը իր ամբողջ ավազանով հանդիսանում է Վասպուրականի հմայքը: Ծովի մակարդակից բարձր է մոտ 1650 մ, մակերեսը գրավում է շուրջ 3,7 հազար քառակուսի կմ. տարածություն: Վանա լճի առավելագույն երկարությունը 124 կմ է, իսկ լայնությունը մոտ 51 կմ.: Միջին խորությունը 145 մետր, բայց մինչև 500մ խորություն ունեցող մասեր կան: Վանա լճի մակարդակը տարիների ընթացքում տալիս է զգալի տատանումներ, ընդ որում նրա ափերին առաջանում են նորանոր ծոցեր ու թերակղզիներ: Մոտ 2,5 անգամ մեծ է Սևանից:
Վանա լիճը բոլոր կողմերից շրջապատված է լեռնաշղթաներով: Նրա հարավային մասում բարձրանում են Հայկական Տավրոսի շղթաները, որոնք այս մասում հայտնի են նաև Կորդվաց լեռներ անվան տակ, որոնց գեղեցիկ գագաթներից են` Արտոս և Եղերով սարերը:
Պատմական անցյալում Վանա լիճը հայտնի է եղել` ՙՆաիրի Վերին Ծով՚, ՙՏոսպա ծով՚, ՙԲզնունյաց ծով՚, ՙՌշտունյաց ծով՚, ՙԱրծրունյաց ծով՚, ՙԱղթամարի ծով՚ անուններով: Լճի ջուրը շատ աղի է, որի պատճառով էլ ոչ ոռոգման համար է պիտանի և ոչ էլ խմելու: Միայն խիստ ցրտերի ժամանակ լճի հյուսիս-արևելյան ափերը ծածկվում են սառույցի բարակ շերտով:
Լճում կան թվով վեց կղզիներ: Դրանցից երկուսը գտնվում են լճի հյուսիսային մասում, իսկ չորսը` արևելյան: Ավելի նշանավոր են արևելյան մասում գտնվող չորս կղզիները` Աղթամար,Լիմ, Կտուց և Առտեր: Այս կղզիներից երեքը եղել են մենաստաններ և ունեցել են վանքեր: Կղզիներից Լիմը ամենամեծն է տարածությամբ, բայց նշանավոր է Աղթամարը: